संस्कृत साहित्ये नल चरितम - Sanskrit Sahitye Nalacharitam

आमुखम्

प्रमोदावहो विषयोऽयं युवकवेः प्राध्यापकवर्यस्य सुरभारतीसमाराधकस्य डा० इच्छाराम द्विवेदमहाभागस्य "संस्कृतवाङ्मये नलचरितम्" इति शीर्षकः शोध प्रबन्धः प्राकाश्यमुपयाति । डा० द्विवेद महाभागेनायं शोधप्रबन्धः राष्ट्रिय संस्कृत संस्थानस्य विद्यावारिधिरित्युपाधये १६८३ ईसवीयेऽब्दे प्रस्तुत आसीत् । १६८४ तम ईसवीयेऽब्दे अयं महानुभावः शोधोपाधिनालंक्रियत ।

काव्यप्रणयनस्य शास्त्रचर्चायाश्चान्योन्यसम्बन्धः । कवयः काव्यानि रच-यन्ति सहृदयाः समालोचकाश्च तानि काव्यानि शास्त्रदृशा समीक्ष्य तेषां मूल्या-डूनं कुर्वन्ति । कदाचित् रचनाकारः शास्त्रकारान् सिद्धान्तविशेष निर्माणार्थ स्वप्रतिभाबलादनुरूणद्धि, कदाचिच्च शास्त्रकृदाचार्यः कवीन् रचनासौष्ठवार्थ-मनुशास्ति । इत्थं ये काव्यं कर्तुं विचारयितुञ्च जानन्ति तेषां पारस्परिकविम-शेंण साहित्यपरम्परा समृद्धि भजति । हर्षावमिदं यद् डा० द्विवेद महाभाग एकतः कविरपरतश्च काव्यसमीक्षकः शास्त्रज्ञोऽस्ति । अनेन महानुभावेन स्वशोधप्रबन्धस्य दशस्वध्यायेषु नलचरितपरकानि पुराणानि, काव्यानि तथा चान्यानि पुस्तकानि व्याप्य स्थितां नलकथामवलम्ब्य या समीक्षा प्रस्तुता तया संस्कृतशोधजगति कश्चिन्नूतन आयामः समुद्घाट्यते । इतः पूर्वं श्री हर्षकृतं नैषधीयचरितमवलम्ब्य, जैनकविमाणिक्यचन्द्रसूरिविरचितं "नलायनम्" अन्यां-श्च कांश्चित् नलकथापरकान् ग्रन्थानमवलम्ब्य विद्वद्भिः स्वतन्त्रग्रन्थरूपेण स्व विचाराः प्रस्तुताः । डा० द्विवेदमहाभागस्य शोधप्रबन्धोऽयं विशेषो यद्दत्र एकस्मिन्नेव ग्रन्थे नैकेषां नलकथापरक ग्रन्थानां तुलनात्मकमध्ययनं लब्धुं शक्यते संस्कृतस्य पाठकैः जिज्ञासुभिश्च पुण्यश्लोकस्य नलस्य वर्णने महाभारत-काराणां पुराणकर्तृ णाञ्च कवीनां कथाकर्तृ णाच्च महती रुचिरवर्तत । जैनकवि-भिरपि स्वधर्मसिद्धान्तानां प्रचारार्थ नलस्य चरितमुत्कृष्ट निदर्शनरूपेणाङ्गी-कृतम् । कैश्चित् रचनाकारैः नलस्य वैभवसमृद्ध्या साकं दुःखस्यापि वर्णनं कृतं किन्तु श्री हर्षेण नैषधीयचरितमहाकाव्ये तस्य श्रृंगाररसप्रधानं सुखान्तं वृत्तमुप-निबद्धम् । अद्यत्वे द्यूतबहुलेऽस्मिन्युगे नलचरितस्य काचित् सामाजिकप्रासंगिकता